قاراقالپاق شاعیری: برداخ

برداخ ( گئرچک آدی: بئردی‌مراد قارغابای اوغلو قاراق. Berdaq, Бердақ;؛ 1827[۱][۲][۳]، خیوه خانلیغی – 1900[1][2][3]، قاراقالپاقیستان جومهوریتی) — قاراقالپاقشاعیری. 

یاشامی

  قاراقالپاق‌لارین کونقرات قبیله‌سینه منسوب اولان بئردی‌مراد قارغابای اوغلو 1827-جی ایلده آرال اطرافیندا دوغولوب. کیچیک یاشلاریندا والیدئین‌لری‌نین هر ایکیسینی ایتیرمه‌سی اونون حیاتلا ائرکن تانیش اولماسینا سبب اولوب. کند مکتبینده اوخودوغو واخت‌لاردا چوبان‌لیقلا دا مشغول اولوردو. مدرسه‌ده تحصیل آلدیقدان سونرا وارلی عاییله‌لرین اؤولادلارینا درس دئیه‌رک پول قازانماغا باشلادی. تحصیلینی مدرسه ده داوام ائتدیررکن، تورک و شرق ادبیاتی کلاسیک‌لری ایله تانیش اولماسی گنج یاشلاریندا یارادیجی‌لیغا هوس گؤسترمه‌سینه وسیله اولدو. تورک لهجه‌لرینی و عرب فارس دیل‌لرینی دریندن منیمسمه‌سی شاعیرین یارادیجی‌لیغینی اینکیشاف ائتدیرمه‌سینه شراییط یارادیردی. 

اؤزبک شاعیری: یوسف امیری

امیری، یوسف امیری (15.عصر، هرات) تئیموری‌لر دؤنمی‌نین تورک شاعیری.

یارادیجی‌لیغی

امیری بای‌سونقور میرزا حیمایه‌سی‌ آلتیندا یاشامیشدیر. تورک و فارس دیل‌لرینده یازیب یارتمیشدیر. علیشیر نوایی "تورک ایدی و تورکجه یاخشی شعیرلری اولوبدور" ("مجالس النفایس") دئیه یازسا، دولتشاه سمرقندی، "شاهرخ دؤنمینده بؤیوک شؤهرت قازاندی" (تذکرة الشعر") دئیه تعریف‌له‌ییر. امیری‌نین تورکیه‌ده بیر دیوانی هم ده "دهنامه" ، "چاغیر (چاخیر) و بنگ موناظیره‌سی" اثری‌لری مؤوجوددور.

فارس دیلینده‌کی اثرلریندن ایکی بئیت معلومدور: بیری "مجالس النفایس"، ایکنیجیسی یقینی‌نین "اوخ و یای منظومه‌سی"-ده ساخلانیر. دیوانینا داخیل اولان شعیرلرده شاعیر یاشام حاقّیندا درین فلسفی گؤروشه صاحیب اولوب عشق-محبتی اوجالدیر.(ائی گؤزه.." ، "د‌لی‌یم"، "ائی کؤنول" و س. "چاخیر و بنگ موناظیره‌سی" ایله موناظیره ژانری‌نین ایمکان‌لارینی زنگینلشدیردی. عبید زاکانی‌نین تأثیرینده یازیلان بو اثرده مأمورلارین منفی اخلاقی-معنوی شخصیت‌لری، خیصلت‌لری لاغا قویولوب عداوت، جاهیل‌لیک، سوی‌قیریم ساوا‌ش‌لاری پیسله‌نیر. امیری‌نین دهنامه" (1429) اثری ایله نامه ژانرینی اینکیشاف ائتدیردی.بو دیوان نوسخه‌سی تورکیه‌ده "دهنامه" ، " چاخیر و بنگ.." نوسخه‌لری بریتانیا موزه‌سینده، فوتو‌نوسخه‌لری اؤزبکیستان علم‌لر آکادمی‌سی شرق‌شوناس‌لیق و ال‌یازمالار اینیستوتوندا ساخلانیر.[۱]

اؤزبک شاعیری: دوُربک

دوُربک (14.عصرین سونو، بلخ – 15.عصرین باشی)   تئیموری‌لر دؤنمی‌نین اؤزبک شاعیری.

یارادیجی‌لیغی

دوُربک‌دن  یالنیز "یوسف و زلیخا" داستانی گلیب چاتمیشدیر. اونون " یوسف وزلیخا" دستانی 1409.جی ایلده یازیلمیشدیر. داستان شرقده مشهور اولان "یوسف و زلیخا" افسانه‌سینه  اساس‌لانیر. شرق ادبیاتیندا یاییغین سوژه‌یه دؤنوشن بو مؤوضو اؤزونه مخصوص بیر اوسلوبدا یئنیدن (اؤزبک تورکجه‌سینده) نقل ائدیلمیشدیر. دوُربک یاشادیغی دؤنمین منظره‌لرینی داستانین روحونا سیندیریب سالمیشدیر. اثرده بلخ شهری‌نین موحاصیره ائدیلیشی خالقیین باشینا گلن آغیر فاجیعه‌لر یوکسک مهارت ایله تصویر ائدیلمیشدیر. موحاصیره‌ اوزوندن تؤره‌نن آجلیق و سوسوزلوق کیمی چتین‌لیک‌لر شهرین ائشیگینده‌کی وضعیت‌له قارشی‌قارشی‌یا قویولموشدور.  داستانداکی قهرمان‌لارین فعالیتی اورتا آسیانین شهر و کندلرینه خاص اولان طیبعی منظره‌لرین، حیات حادیثه‌لری‌نین، خالق عادت-عنعنه‌لری‌نین تصویرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. شاعیر باش قهرمان یوسف‌ین تقدیری و اونون حیاتا اولان موناسبتینی چئشیدلی وضعیت‌لرده تصویرله‌ییر.  یوسف‌ین اینسانی فضیلت‌لری اونون ذهنی و ذکاوتی، اینسان‌لارا و خالقینا اولان سئوگیسینی آیدین گؤستریب بوش یئره قان تؤکمکدن، اؤلکه‌نی ایداره‌ ائده‌جک عدالتی بیر شاه درجه‌سینه قالدیریر.دوُربک، قادین‌لارین لطافتینی و ذکاسینی یئنی یؤنلرله زنگینلشدیر، زلیخا سیماسیندا صادیق بیر عاشیق اوبرازی یاراد بیلیر.

اؤزبک شاعیری: فرقت

فرقت (تاخماآدی؛ گئرچک آدی ذاکرجان ملا خال‌ محمداوغلی) (1859،قوقان-1909 ، یارکند)- میلّی اویانیش دؤنمی اؤزبک ادبیاتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری‌ ایدی. او، شاعیر و یازیچی، ادبیات تنقیدچیسی و تاریخچیسی، بیلگین و چئویرن کیمی اؤزوندن  زنگین بیر معنوی ایرث بوراخیب. او، ائله‌جه دؤنمی‌نین ان تانینمیش خطاط‌لاریندان بیری ایدی. کیچیک یاشلاریندان مقیمی، موحی، ذوقی، نسبت، محیّر کیمی شاعیرلرین موحیطینه، یارادیجی‌ چالیشمالاری ایله فعال اولاراق قاتیلمیشدی. محلّه‌ده‌کی مکتبده تحصیل آلیب موعلّیم‌لردن و کاتیب‌لردن خطاط‌لیق و عربجه‌نی اؤیرنمیشدی. 8 یاشیندا فریدالدین عطارین "منطق الطیر" اثرینی ازبرله‌میشدی. 14 یاشیندا مدرسه طلبه‌سی اولوب. فرقت 1873-1876.نجی ایل‌لرده مدرسه‌ده  تحصیل آلدیقدا علیشیر نوایی‌نین یارادیجی‌لیغینی، فارس ادبیاتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لری‌نین ایرثینی دریندن اؤیرنیب فارس دیلینی موکمل منیمسه‌میشدی.

1876.نجی ایلده ینگی مرغیلان (ایندیکی فرغانه) شهرینده‌کی تاجیر دایی‌سی‌نین خواهیشی ایله تیجارت ایشلرینده اونا یاردیمچی اولماق اوچون اورایا گئدیب داها سونرا اؤزونه کیچیک بیر دوکان آچمیشدی. عینی واختدا بیلیکلی بیر ضیالی اولاراق خالقین  ایستک‌لرینی رسمی محکمه‌لره عریضه‌ شکلینده  یازاراق میرزه‌لیک ده ائدیردی.

اؤزبک شاعیری: گدایی

گدایی (تخلّوصو؛ اصل آدی بیلینمیر) (1403/04 – 15. عصرین سونلاری) اؤزبک شاعیری‌دیر. 

یارادیجی‌لیغی

غزل ژانرینی، عروض علمینی و شعیر قایدالارینی یاخشی بیلیردی. اساساً اؤزبک تورکجه‌سینده و قیسماً فارس دیلینده غزل‌لر، قطعه‌لر، تویوق‌لار، موستزادلار و قصیده‌لر یازمیشدیر. گدایی، 15. عصر اؤزبک کلاسیک شعیری‌نین اینکیشافیندا بؤیوک رولو اولموشدور.اؤزل‌لیکله شعیرلری جانلی‌لیغی، بدیعی و فورمال کامیل‌لیگی ایله سئچیلیر. بعضی شعیرلر و قطعه‌لر شاعیرین یاشامی و معنوی تجروبه‌لرینی عکس ائتدیریر. اونون شعیرلرینده  "‌چرخ جفاسی‌" ،  "‌روزگار جؤورو‌ندن فغان" ،  "غوربت محنتی"  و "راهیب‌لرین تضییقی‌"-یندن شیکایت سسلری دویولور. گدایی‌نین شعیرلری، عروضون خالق قوشمالارینا یاخین رمل و هزج بحرلرینده  یازیلمیشدیر. شعیرلری‌نین دیلی ساده خالق دیلی، وزنی یونگول، شن و اویناق‌دیر. 

اؤزبک شاعیری: سکّاکی

سکاکی (15. عصر) تورک شاعیری‌دیر. آدی، دوغوم تاریخی و اؤلومو بیلینمیر. 15. عصر پوئزیاسی‌نین ان ایستعدادلی نوماینده‌لریندن بیری‌دیر. کلاسیک اؤزبک ادبیاتی‌نین اینکیشافیندا غزل‌دئین و قصیده‌ یازان شاعیر کیمی تانینیر. 

یاشاییشی

 ماوراءالنهرده آنادان اولموش، عؤمرونون چوخ حیصه‌سینی سمرقندده شاهرخ میرزا و اولوغ بیگسارایلاریندا کئچیرمیشدیر. علیشیر نوایی سکاکی‌‌نین یارادیجیلیغینی یوکسک قییمت‌لندیرمیشدیر:

" تورک دیلی‌نین بُلغاسیندان مؤولانا سکاکی ده  لطفی‌ کیمی. بیری‌نین شیرین ابیاتی ایشتهاری تورکیستاندا بغایت و بیری‌نین لطیف غزلیاتی‌نین اینتیشاری عراق و خوراساندا بی‌نهایت‌ و دیوان‌لاری موجوددور".

اؤزبک شاعیری: توردی

توردی (اصل آدی و تخلوصو؛ فارس-تاجیک شعیرلرینده‌کی تخلوصو ایسه فراغی) (17.عصر، بوخارا- تخمیناً 1699/1700، خوجند) – اؤزبک شاعیر.

اؤزبک شاعیری: امیر عمر خان

امیر‌عمرخان ناربوتا بیگ اوغلو  (1787 - قوقان- 1822) - قوقان خانی (1810-1822)، اؤزبک‌لرین مینگ سولاله‌سینه منسوب ایکی دیلده شعیر یازان شاعیری؛ ایلک تحصیلینی عاییله‌ده بیتیریب داها سونرا مدرسه ده تحصیل آلمیشدیر. کیچیک یاشلاریندان سارایین خیدمتینده اولموشدور. قارداشی - قوقان خانی عالم‌خانین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده فعال ایشتیراک ائتمیشدیر. عالم‌خان 1807-1808 -جی ایل‌لرده فرغانه والی‌لیگینی اونا تاپشیردی. بو ایل‌لرده  او اندیجان والیسی رحمان‌قولو بگین قیزی ماه‌لرآیییم (نادره)  ایله ائولندی. عمرخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو محمدعلی خان تاختا چیخدی. [۱]

آغاجری ائلی

آغاجری ائلی — ایرانین تورک ائل‌لریندن‌دیر.[۱]

تاریخچه

  بئشینجی عصرده آغاجری ائلی، وولقا چایی‌نین اطرافیندا و قیپچاق دوزن‌لیک‌لرینده یاشاییردیلار. محمود قاشقارلی،  " دیوان لغات التورک " ده اونلاری 24 اوغوز تورک قبیله‌لریندن بیری بیلدیریب.اونلار، سونراایران، آنادولو و قارا دنیزین قوزئیینه کؤچوبلر. ایراندا اونلار شرقی آذربایجان، زنجان، همدان و خوزیستاناوستان‌لاریندا یاشاییرلار.

​

علی‌عسگر کمال(تاتار: Ğäliäsğar Kamal -Галиәсгар Камал) ؛ (25 دسامبر 1878 - 16 ژوئن 1933)، تاتار یازاری.

  تاتار ادبیات تاریخینده اؤزل‌لیکله تئاتر ساحه‌سینده یئنی‌لشمه و مودرنیزمین اؤنجولوگونو ائتمیش بیر یازاردیر.شوروی سوسیالیست جومهوریت‌لری بیرلیگی دؤنمیتاتاریستان جومهوریتینده ده اثرلری ان چوخ باسیلان یازیچی‌لاردان بیری‌دیر. [۱]ایندیکی واختدا تاتار آکادمی تئاتری، تاتار تئاتری نین قوروجوسو اولاراق قبول ائدیلن علی عسگر کمالین آدینی داشیماقدادیر.

​

گولخانی

گولخانی (تخلّوصو؛ اصل آدی محمد شریف) (تخمیناً 18 -جی عصرین سونو – قوقان  - 19.عصرین 20.جی ایل‌لری) اؤزبک کلاسیک شاعیری، ادیبی، یازیچیسی و اؤزبک ساتیریک ادبیاتی‌نین قوروجولاریندان بیری‌دیر. 

​

تورک‌لرده دؤولتچی‌لیک عنعنه‌سی

تورک‌لرده دؤولتچی‌لیک عنعنه‌سی — تورک‌لرده دؤولتچی‌لیک عنعنه‌سی و یا تورک‌لرده دؤولت قورما عنعنه‌سی موختلیف تاریخی مرحله‌لرده تورک‌لرین موختلیف جوغرافیالاردا، موختلیف زامان‌لاردا و موختلیف خوصوصیت‌لرده دؤولت قورما عنعنه‌سی کیمی باشا دوشولور. دونیا تاریخینده 6000-ه قدر اتنیک توپلولوغو اولدوغو و اونلارین 200-ه یاخین اولان دؤولت‌لرین سرحدلری داخیلینده تاریخ صحنه‌سینه چیخمالاری دوشونولور. بو توپلولوق‌لاردان چوخ آزی دؤولت قورماغا مووفق اولموشدور. تورک تاریخینه عومومی اولاراق یاناشدیقدا تورک توپلولوق‌لاری نین اتنیک کؤکلری باخیمیندان عئینی اولان دؤولت‌لر ایله مؤوجودلوق‌لارینی داوام ائتدیردیکلری نظره چارپیر. بو داواملی‌لیق بونو بیر عنعنه  اولاراق گؤرمگه گتیریب چیخارمیش و ان عومومی آنلامدا تورک‌لرده‌کی  موستقیل‌لیک قاورامینا اساس‌لانمیشدیر.